«ΠΑΝΤΑ Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ»: ΟΤΑΝ Ο ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ - Γράφει η Ρένα Σαμαρά-Μάινα - paratiritis-news.gr
«Σκαρφαλώνοντας λέξεις» - Γράφει η Ρένα Σαμαρά-Μάινα για το βιβλίο «Πάντα η Αλεξάνδρεια» του Δημήτρη Στεφανάκη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2024, σ. 232.
«Σκαρφαλώνοντας λέξεις» - Της Ρένας Σαμαρά-Μάινα
Ο Δημήτρης Στεφανάκης, με μακρά πορεία στα ελληνικά –κι όχι μόνο– γράμματα, επανέρχεται στις προθήκες των βιβλιοπωλείων με το μυθιστόρημά του «Πάντα η Αλεξάνδρεια», που κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2024 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Μετά από 13 βιβλία, πολλά από τα οποία επανεκδόθηκαν από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους, και μεταφράσεις έργων σπουδαίων λογοτεχνών, όπως ο Σολ Μπέλοου, ο Ε. Μ. Φόρστερ, ο Γιόζεφ Μπρόντσκι και ο Προσπέρ Μεριμέ, ο Δημήτρης Στεφανάκης έχει αποδείξει το λογοτεχνικό του τάλαντο. Γι’ αυτό, εξάλλου, βραβεύθηκε με το Διεθνές Βραβείο Καβάφη Πεζογραφίας το 2011, το Prix Mediterranee Etranger (2011) κι αναγορεύτηκε σε Ιππότη του Τάγματος Γραμμάτων και Τεχνών (2014), για την προσφορά του στον λογοτεχνικό χώρο και τη συμβολή του στην ανάδειξη των Γραμμάτων και των Τεχνών στη Γαλλία και τον κόσμο.
Επιστρέφει χρόνια μετά από την πρώτη έκδοση του βιβλίου που τον σύστησε και τον καθιέρωσε στο αναγνωστικό κοινό και δεν ήταν άλλο από τις «Μέρες Αλεξάνδρειας» (εκδ. Πατάκη, 2007), η πορεία του οποίου υπήρξε εντυπωσιακή, μιας και τρεις εκδοτικοί (Πατάκης, Ψυχογιός και τώρα Μεταίχμιο) το εξέδωσαν, ενώ μεταφράστηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες και στα αραβικά, κάνοντας αίσθηση κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία. Γι’ αυτό το βιβλίο κέρδισε τα προαναφερόμενα βραβεία το 2011, ενώ την ίδια χρονιά ήταν υποψήφιος και για το Prix du Livre Européen. Ο Δημήτρης Στεφανάκης έρχεται, λοιπόν, τώρα πια με τη συνέχεια του βιβλίου εκείνου, που οι αναγνώστες το περίμεναν εναγωνίως, ώστε να ολοκληρωθεί πλέον η ιστορία της οικογένειας Χάραμη, αλλά και να κλείσει ένα μεγάλο κεφάλαιο της ιστορίας του παροικιακού Ελληνισμού της Αιγύπτου. Το «Πάντα η Αλεξάνδρεια» είναι το σίκουελ εκείνου του μυθιστορήματος.
Τα βιβλία του Δημήτρη Στεφανάκη, και ειδικά τα τρία του μυθιστορήματα «Μέρες Αλεξάνδρειας» (εκδ. Πατάκη, 2007), «Φιλμ Νουάρ» (εκδ. Ψυχογιός, 2012) και «Άρια» (εκδ. Ψυχογιός, 2013), θεωρούνται από την κριτικήωδή στον κοσμοπολιτισμό. Το μυθιστόρημα «Μέρες Αλεξάνδρειας» αναβιώνει τη θρυλική Αλεξάνδρεια του 20ού αιώνα, μια πόλη όπου Έλληνες, Άραβες, Εβραίοι, Ιταλοί, Βρετανοί και Γάλλοι συνυπάρχουν αρμονικά. Η Αλεξάνδρεια παρουσιάζεται ως σύμβολο του κοσμοπολιτισμού, αφού οι κάτοικοί της διαμορφώνουν μια πολυεθνική ταυτότητα, ενώ οι πολιτιστικές και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις δίνουν ζωή σε έναν κόσμο χωρίς στεγανά. Στο «Φιλμ Νουάρ» ο κόσμος είναι γεμάτος ανθρώπους χωρίς πατρίδα, οι οποίοι κινούνται ανάμεσα σε χώρες, πολιτισμούς και διαφορετικές ιδεολογίες, ενώ στην «Άρια» η ηρωίδα διαμορφώνει μια κοσμοπολίτικη συνείδηση μέσα από τα ταξίδια και τις εμπειρίες της.
Στο «Πάντα η Αλεξάνδρεια» αυτός ο κόσμος χάνεται οριστικά και η Αλεξάνδρεια είναι το τοπόσημο, ο αφηγηματικός χώρος, που a priori θα μπορούσε να αποτελέσει τη μήτρα όλων των κοσμογονικών ανακατατάξεωνπου συντελέστηκαν στα μέσα του 20ού αιώνα, γιατί είχε όλα τα εχέγγυα.Είναι το πιο απτό παράδειγμα πόλης που ο κοσμοπολιτισμός έλαβε σάρκα και οστά∙ για χρόνια ήταν μια μεσογειακή πρωτεύουσα χωρίς σύνορα και, ξαφνικά, αυτή η αίσθηση εξανεμίζεται κάτω από την πίεση του εθνικισμού. Έτσι, η Αλεξάνδρεια του Νάσερ γίνεται ο ιστορικός καμβάς του τελευταίου μυθιστορήματος του Στεφανάκη, στο οποίο όλα βυθίζονται ή όλα ανατρέπονται. Ο συγγραφέας, χωρίς λογοτεχνικές κορώνες εντυπωσιασμού κι απαλλαγμένος από στερεοτυπικές αντιλήψεις και εστίαση σε συγκεκριμένα σχήματα, περιγράφει τα χρόνια του Γκαμάλ Άμπντελ Νάσερ, τότε που οι εξελίξεις, σαν κινούμενη άμμος, κατάπιναν ανθρώπους, περιουσίες και ζωές τακτοποιημένες, που το περιβάλλον έβριθε από μάτια κι αυτιά του καθεστώτος, που τα ψεύτικα χαμόγελα εγκυμονούσαν την προδοσία και το μίσος για τους ξένους. Ταυτόχρονα, όμως, και με ειλικρινή διάθεση αυτοκριτικής, ένας από τους ήρωές του λέει: «Όταν άκουγα τέτοια, σκεφτόμουν πως τελικά μας άξιζε ένας Νάσερ». Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνει ο Στεφανάκης, χωρίς παραμορφωτικά κάτοπτρα, να μας βάλει απέναντι στην Ιστορία και να μας βοηθήσει να σκεφτούμε για την ελληνική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο με όρους πραγματικής ζωής κι όχι μυθολογίας.
Όμως, παρόλες τις ιστορικές εξελίξεις και την αιφνίδια αλλαγή στην πολιτική σκηνή, οι άνθρωποι και η πόλη παραμένουν πάντα ίδιοι. Η μεγάλη Ιστορία, και σε αυτό το μυθιστόρημα του Στεφανάκη, δεν καταπίνει τους ήρωές του. Η πρωταγωνίστριά του, η Δάφνη Χάραμη, η τελευταία απόγονος της οικογένειας, είναι μια νεαρή γυναίκα που βρίσκεται ξαφνικά στη δίνη των ιστορικών γεγονότων, ο άνθρωπος που υφίσταται τα επίχειρα της Ιστορίας. Εκείνη η νέα κοπέλα, που αποτελεί γέννημα θρέμμα του κοσμοπολιτισμού της Αλεξάνδρειας, τώρα θα αναγκαστεί να γίνει το όχημα της υπέρβασης αυτής της μαύρης για τον Ελληνισμό σελίδας. Θα πρέπει να έχει τη δύναμη να βρει νέους τρόπους, ώστε να αντισταθεί στη φθορά και τη διάλυση και να επιστρέψει στη ζωή. «Στεκόταν αγέρωχη κάτω από τον ήλιο, σαν αρχαία Αντιγόνη»,γράφει ο Στεφανάκης και ήταν όντως μια νέα Αντιγόνη, λόγω της ηθικής της ακεραιότητας, της αποφασιστικότητας και της αντίστασής της απέναντι στις κοινωνικές επιταγές και την εξουσία. Όπως η Αντιγόνη συνδέεται άρρηκτα με τη Θήβα και μάχεται για το δικαίωμα να τιμήσει την οικογένειά της, αντίστοιχα και η Δάφνη έχει μια βαθιά σχέση με την Αλεξάνδρεια, έναν τόπο γεμάτο μνήμες, πολιτισμό και χαμένες ταυτότητες. Η αντίστασή της απέναντι στις αλλαγές που σαρώνουν την πόλη της εικονοποιεί στο μυθιστόρημα τη μάχη της Αντιγόνης απέναντι σε μια εξουσία που δεν σέβεται το παρελθόν και τις αξίες της. Μια μάχη που φαίνεται χαμένη εξ αρχής. Κι αυτό είναι ένα μόνο από τα θέματα που αναδεικνύεται μέσα στο βιβλίο.
Η προσπάθεια κατανόησης του κόσμου, της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας και των διαφορετικών πολιτισμών, η διασπορά, ο θάνατος, η απώλεια, ο έρωτας, η ορφάνια, οι κοινωνικοί συμβιβασμοί, η ηθική του πολέμου, το τυραννικό πολίτευμα, η Μεσόγειος ως θάλασσα του κοσμοπολιτισμού, της διασποράς αλλά και των συγκρούσεων, η έννοια της πατρίδας και της ταυτότητας, η παρακμή ενός πολιτισμού, όλα ανακινούνται μέσα στις σελίδες του έργου του Δημήτρη Στεφανάκη. Ακόμα και η έννοια της λογοτεχνίας είναι υπό συζήτηση. Κι ακόμα στοιχεία σαν τον πόλεμο, τη διπλωματία, τον τυχοδιωκτισμό, το εύκολο χρήμα δεν τα αντιλαμβανόμαστε μόνο ως φαινόμενα εκείνης της εποχής αλλά ως διαχρονικά ζητήματα. Εξάλλου, ο Μπαλζάκ το επισήμανε: «Αλλάζουν μόνο τα κοστούμια».
Ο Δημήτρης Στεφανάκης, για μια ακόμα φορά, κατορθώνει να κάνει αυτό που ξέρει καλύτερα από τον καθένα. Να γράψει κατά τα πρότυπα της γαλλικής σχολής ένα πολυπρόσωπο και «πολύγλωσσο» έργο, με πολλές αφηγηματικές φωνές, που η καθεμιά αρθρώνει τον δικό της φιλοσοφικό στοχασμό για τα πράγματα. Με την πιστή αναπαράσταση της κοινωνικής πραγματικότητας, την έμφαση που δίνει στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του και την εσωτερική οπτική των χαρακτήρων του, επιτυγχάνει μια αφήγηση που χαρακτηρίζεται από σαφήνεια, ψυχολογικό βάθος, ρεαλισμό και, συχνά, φιλοσοφικό στοχασμό.
Ο Στεφανάκης είναι άξιος συνεχιστής μιας λογοτεχνικής παράδοσης που στις μέρες μας λείπει και τη νοσταλγούμε από καιρό σε καιρό (κι αν ακόμα δεν το παραδεχόμαστε ούτε στον ίδιο μας τον εαυτό, για να μη θεωρηθούμε παρωχημένοι∙ τάχα γιατί πρέπει να ακολουθούμε τις νέες λογοτεχνικές τάσεις). Γράφει έργα μακράς πνοής. Πολυσέλιδα μυθιστορήματα, μυθιστορηματικές τοιχογραφίες που γοητεύουν, που ξεφεύγουν από την έννοια του στιγμιαίου και του εφήμερου, που αγαπούν τη γραμμική ροή του χρόνου, που λένε μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος και δίνουν στους ανθρώπους-ήρωες ένα κομμάτι αθανασίας. Και δεν ξέρω αν είναι, όπως τον χαρακτήρισαν, «κληρονόμος» της καβαφικής μαγείας, ή αν συνομιλεί διακειμενικά με τον Τσίρκα ή τον Durrell, αυτό που έχω να ομολογήσω είναι πως για έναν άνθρωπο και, κυρίως, έναν συγγραφέα πρέπει να θεωρείται αυτονόητο –δεν είναι όμως πάντα– να υπερβεί τις προκαταλήψεις του, να αστειευτεί με την ίδια του την κοινότητα, να δει τα τρωτά του και να εκφράσει την πολλαπλή θέαση των πραγμάτων. Κι ο Στεφανάκης ακριβώς αυτό κάνει και, μάλιστα, με τον τρόπο που το κατέγραψε ο Πλωτίνος: «Για κάθε θέαση απαιτείται ένα μάτι προσαρμοσμένο σε ό,τι αντικρύζει». Ο Δημήτρης Στεφανάκης είναι αυτό το μάτι.
Ρένα Σαμαρά-Μάινα
*Η Ρένα Σαμαρά-Μάινα είναι φιλόλογος, διοργανώνει και συντονίζει τη Λέσχη Φιλαναγνωσίας Κομοτηνής και επιμελείται τη ραδιοφωνική εκπομπή «Με αφορμή ένα βιβλίο», στην ΕΡΤ Κομοτηνής. Κείμενά της έχουν δημοσιευθεί σε διάφορους λογοτεχνικούς ιστότοπους. Ο τίτλος της στήλης, «Σκαρφαλώνοντας λέξεις», προέρχεται από τον στίχο του Γιώργου Σεφέρη, «σκαρφαλώνοντας λέξεις με μια ανεμόσκαλα».
Αναρτήθηκε από: Dimitris Stefanakis
Comments - Σχόλια